Ryzyka związane z rozdzielnością majątkową małżonków

Dzisiejszym poruszonym przez nas tematem jest rozdzielność majątkowa małżonków oraz ryzyka z nią związane. Mimo, że temat jest dość szeroki postaramy się kompleksowo omówić najważniejsze zagadnienia.

Czym jest rozdzielność majątkowa małżeńska?

Małżonkowie, którzy zawrą umowę majątkową małżeńską, ustanawiającą rozdzielność majątkową, rezygnują z istnienia wspólności majątkowej, jaka powstaje, z mocy ustawy, po zawarciu związku małżeńskiego.

Z chwilą ustanowienia rozdzielności majątkowej powstają dwa zupełnie odrębne majątki małżonków, czyli majątek żony oraz majątek męża. W skład majątku wejdą wówczas przedmioty majątkowe, jakie małżonkowie nabyli jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego, a także przedmioty majątkowe nabywane w trakcie trwania małżeństwa. Patrząc zatem z punktu stosunków majątkowych, małżonkowie zajmują pozycje osób obcych, gdyż ich majątki, niezależnie od istniejącego stanu faktycznego występującego w małżeństwie, pozostają autonomiczne.

Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, która wprowadza ustrój rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami powoduje, że każdy z małżonków zarządza swoim majątkiem w sposób samodzielny i swobodny, a także nie ma obowiązku informowania drugiego małżonka o dokonywanych przez siebie czynnościach. Konsekwencją zawarcia omawianej umowy jest brak możliwości sprzeciwienia się drugiego małżonka rozporządzeniom w stosunku do składników majątku drugiego małżonka. Cechą, która jest charakterystyczna dla tego ustroju jest samodzielność w zarządzaniu majątkiem przez każdego z małżonków. Zapewnia to pełną samodzielność w tworzeniu majątku, zarządzaniu nim oraz rozporządzaniu jego składnikami.

Co w przypadku śmierci jednego z małżonków?

W przypadku śmierci jednego z małżonków – co do zasady – drugi małżonek dziedziczy na tych samych zasadach, w takim samym udziale, jak w sytuacji, gdyby pomiędzy małżonkami istniała ustawowa wspólność majątkowa.

Umowa majątkowa małżeńska, ustanawiająca rozdzielność majątkową nie ma bezpośredniego wpływu na dziedziczenie ustawowe pomiędzy małżonkami. Jest jednak jedna różnica. Polega ona na udziale w majątku zmarłego małżonka. Jak stanowi art. 933 kodeksu cywilnego, gdyby pomiędzy małżonkami istniała wspólność majątkowa, drugi małżonek stałby się wyłącznym spadkobiercą połowy masy spadkowej zmarłego małżonka. W sytuacji, w której małżonkowie zawarli umowę wprowadzającą rozdzielność majątkową, taka zależność nie wystąpi, ponieważ małżonek będzie dziedziczył na takich samych zasadach, jak pozostali ustawowi spadkobiercy. Wpływa to zatem na wielkość majątku dziedziczonego przez małżonka pozostającego przy życiu.

Przykład:

nieruchomość stanowiąca grunty rolne zabudowane została przeznaczona do podziału w udziałach 50% na rzecz każdego ze spadkobierców.

W przypadku śmierci jednego z współwłaścicieli pozostały majątek jest dziedziczony w ten sposób, że drugi małżonek dziedziczy 1/3, a ponadto każde z dzieci dziedziczy również po 1/3 (przy założeniu dwójki dzieci).

W ten sposób udział małżonka w tej nieruchomości wyniesie 4/6 (co obejmuje posiadany wcześniej udział w wysokości 1/2 oraz nabyty w wyniku dziedziczenia udział w wysokości 1/3) zaś każdemu z dzieci przypada udział w wysokości 1/6 całej nieruchomości.

W pozostałych nieruchomościach udział spadkowy każdego ze spadkobierców wyniesie 1/3. Różni się on od udziału w majątku wspólnym tym, że małżonek nie będzie posiadał 4/6 udziału, a wyłącznie 2/6.

Jak się ma sytuacja, w której pojawia się testament?

Jeśli małżonkowie zdecydują się na zawarcie umowy wprowadzającej rozdzielność majątkową, warto wówczas rozważyć, czy spisać testament. Umożliwia on bowiem rozdysponowanie składnikami majątku – na wypadek śmierci – wedle woli testatora.

Jednocześnie należy pamiętać o istnieniu prawa do dochodzenia zachowku, które jest roszczeniem o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, przez osoby wchodzące w skład spadkobierców, ale które zostały pominięte w testamencie lub dziedziczące w stopniu mniejszym, niż przewiduje zachowek.

Wysokość zachowku, jaka jest możliwa do dochodzenia przez małżonka, zstępnych, czy rodziców, to połowa tego, co dana osoba otrzymała w przypadku dziedziczenia z mocy ustawy. Natomiast, jeżeli osoba ta jest trwale niezdolna do pracy, bądź zstępny jest małoletni, mają prawo do 2/3 wartości spadku ustawowego. Wysokość, potencjalnie dochodzonej kwoty zachowku, może ulec zmniejszeniu w przypadku, gdy uprawniony do zachowku dostał, za życia testatora, darowiznę.

Stan wyłączający możliwość podejmowania czynności przez jednego z małżonków

Ustrój rozdzielności majątkowej małżeńskiej może stanowić problem, gdy jeden z małżonków będzie pozostawał w stanie wyłączającym możliwość podejmowania świadomych czynności. Jeżeli jeden z małżonków posiada zaburzenia świadomości lub jest w stanie pozbawiającym go faktycznej możliwości działania, wówczas, zgodnie z art. 51¹ kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nie ma możliwości do samodzielnego zarządzania swoim majątkiem osobistym. Zarządzanie majątkiem przez małżonka stanowi jego indywidualne prawo, które nie może być nawet w tej sytuacji wykonywane przez drugiego małżonka, bowiem, w tej sytuacji, należy zwrócić uwagę na instytucję przedstawicielstwa ustawowego.

Kim jest przedstawiciel ustawowy?

Przedstawicielstwo ustawowe polega, przede wszystkim, na działaniu za drugiego małżonka w sprawach zwykłego zarządu.

Działanie małżonka może zostać odwołane poprzez złożenie sprzeciwu. Będzie on skuteczny wobec osób trzecich, jeżeli był on im wiadomy. Ustawowe umocowanie małżonka do działania ma charakter zarządu osobistym majątkiem małżonka tylko w zakresie nie wykraczającym poza zwykły zarząd.

Inne pełnomocnictwa udzielane przez współmałżonków

Poza pełnomocnictwem ustawowym, małżonkowie mogą, na zasadach ogólnych, udzielić sobie pełnomocnictwa do czynności procesowych.

Takie rozwiązanie będzie skuteczne wówczas, gdy jeden z małżonków nie będzie miał możliwości działania, zaś drugi, będzie go zastępował w sferze prawnej z zamiarem wywołania zamierzonych skutków faktycznych i prawnych w celu realizacji jego interesów.

Udzielone pełnomocnictwo obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu i – co do zasady – powinno być udzielone na piśmie. Należy jednak zwrócić uwagę na zapis przepisu art. 99 kodeksu cywilnego – jeżeli do ważności czynności prawnej potrzebna jest forma szczególna, pełnomocnictwo do dokonania tej czynności powinno być udzielone w tej formie. Mając na uwadze niniejszy zapis, w przypadku dokonania czynności prawnej polegającej na przeniesieniu przez małżonka własności nieruchomości, pełnomocnictwo powinno być zawarte w formie aktu notarialnego. Wówczas, pełnomocnictwo w swej treści winno mieć wyraźnie wskazane jaki jest zakres reprezentacji, bowiem, w przypadku przekroczenia umocowania, czy też działania bez umocowania, ważność czynności prawnej zależy od potwierdzenia jej przez osobę, w imieniu której, została ona umocowana.

Istotną cechą udzielenia pełnomocnictwa jest oparcie relacji na zaufaniu, jaką mocodawca obdarza drugiego małżonka. Rozwiązanie to znajduje zastosowanie w przypadku, gdy jeden z małżonków znajdzie się w sytuacji niemożności działania, zaś drugi z małżonków, będzie działał na jego korzyść, zgodnie z jego wolą dokonując czynności w jego imieniu.

Umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową małżeńską prowadzenie działalności gospodarczej

Małżonkowie, ze względu na prowadzoną działalność gospodarczą, mogą udzielić sobie prokury. Ma ona większą doniosłość prawną w obrocie gospodarczym z udziałem przedsiębiorców, niż pełnomocnictwo ogólne.

Prokura jest udzielana przede wszystkim celem ułatwienia obrotu gospodarczego poprzez dokonywanie czynności prawnych przez prokurenta w granicach umocowania, pociągając za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego małżonka.

Różnicą – najistotniejszą – pomiędzy pełnomocnictwem ogólnym, a prokurą – jest zakres umocowania zawarty w konstrukcji danej instytucji. Co do zasady, pełnomocnictwo to dysponuje autonomia w ustalaniu zakresu umocowania. Natomiast w prokurze zakres pozostaje niezmienny. Należy podkreślić, że prokura charakteryzuje się szerokim zakresem umocowania do dokonywania czynności prawnych, w imieniu przedsiębiorcy, a tym samym eliminuje ryzyko braku umocowania prokurenta.

Jak wynika z art. 109⁸ kodeksu cywilnego, zakres umocowania powinien być zgłoszony do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEiDG) lub Krajowego Rejestru Sądowego (KRS) – w zależności od formy prowadzonej działalności gospodarczej – wraz ze wskazaniem rodzaju udzielonej prokury oraz jej ewentualnego wygaśnięcia.

Szczególny charakter prokury przejawia się również w zakresie przedmiotowym. Związany jest on bowiem z prowadzeniem przedsiębiorstwa – czyli z wykonywaniem działalności gospodarczej. Jest to rozwiązanie praktyczniejsze od pełnomocnictwa, gdyż zakres omawianej prokury jest szerszy, lecz ograniczony związkiem czynności związanej z prowadzeniem działalności gospodarczej, czy przedsiębiorstwa.

Śmierć małżonka a zarządzanie przedsiębiorstwem, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEiDG)

W przypadku śmierci małżonka zarządzającego we własnym imieniu przedsiębiorstwem można powołać zarządcę sukcesyjnego. Wówczas należy wskazać konkretną osobę do pełnienia funkcji albo złożyć zastrzeżenie wykazujące, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządca sukcesyjnym.

Prokurent staje się zarządcą sukcesyjnym na podstawie zastrzeżenia przedsiębiorcy udzielającego prokury i po wyrażeniu przez niego zgody.

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego ma na celu zapewnienie możliwości kontynuowania prowadzenia działalności gospodarczej przez spadkobierców zmarłego przedsiębiorcy.

Zarządcą sukcesyjnym może być małżonek przedsiębiorcy, jeżeli wyrazi zgodę na pełnienie tej funkcji wraz z potwierdzeniem tej zgody za pomocą wpisu do CEiGD.

Powołanie, jak i wyrażenie zgody osoby powołanej na pełnienie funkcji zarządcy sukcesyjnego, wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. W przypadku, gdy nie powołano zarządu sukcesyjnego z chwilą śmierci przedsiębiorcy, po śmierci przedsiębiorcy, zarządcę sukcesyjnego może powołać, m.in. małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w zakresie spadku.

Do kompetencji zarządcy sukcesyjnego należą przede wszystkim: wykonywanie praw i obowiązków zmarłego, które wynika z prowadzonej przez niego działalności gospodarczej, a także prowadzenie przedsiębiorstwa w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, w tym czynności pozasądowych z tym związanych. Zarządca ten działa w imieniu własnym, w ramach zwykłego zarządu przedsiębiorstwem, lecz na rachunek właścicieli ów przedsiębiorstwa objętego postępowaniem spadkowym. Zarząd sukcesyjny może pełnić jedna osoba, która nie może przenieść go na inne osoby.

Zgodnie z art. 11 ustawy o zarządzie sukcesyjnym, zmarły może powołać zarządcę sukcesyjnego na wypadek, gdyby zarządca powołany w pierwszej kolejności zrezygnował z pełnienia tej funkcji lub nie mógł jej pełnić.

Powołanie zarządcy następuje z chwilą rezygnacji zarządcy sukcesyjnego, powołanego w pierwszej kolejności. Zarząd sukcesyjny wygasa po dwóch miesiącach licząc od dnia śmierci przedsiębiorcy, jeżeli w tym okresie żaden ze spadkobierców przedsiębiorcy nie przyjmie spadku.

Mając na uwadze powyższe rozważania wskazać należy, że aby zapewnić należyte funkcjonowanie przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy, należy ustanowić zarząd sukcesyjny jeszcze za życia właściciela przedsiębiorstwa, poprzez powołanie małżonka do pełnienia funkcji zarządcy oraz dokonać wpisu w CEiDG.