Funkcjonowanie grup spółek

13 października zaczną obowiązywać nowe przepisy Kodeksu Spółek Handlowych. Nowe regulacje dotyczyć będą wprowadzenia do polskiego porządku prawnego regulacji z zakresu prawa holdingowego czyli prawa grup spółek. Zmiany będą regulować m.in. zasady tworzenia, funkcjonowania oraz ustawania uczestnictwa w grupach spółek.

Grupa spółek – informacje ogólne

Jednym z celów zmian wprowadzanych w ustawie Kodeks spółek handlowych jest wprowadzenie do polskiego porządku prawnego regulacji dotyczących prawa holdingowego, w tym prawa grup spółek. Zmiany te zmierzają do usystematyzowania – w sferze prywatnoprawnej – relacji pomiędzy spółką dominującą a jej spółkami zależnymi tak, aby stosunki te uwzględniały interes wierzycieli, członków organów oraz mniejszościowych wspólników (akcjonariuszy) spółki zależnej.

Wskazać należy, iż w dotychczas obowiązujących przepisach tj. w art. 7 KSH (który wraz z nowelizacją ustawy zostanie uchylony), uregulowano jedynie kwestię tzw. holdingów umownych. Natomiast nowo wprowadzane przepisy ustawy, dotyczyć będą co do zasady tak zwanych holdingów faktycznych, z możliwością ich stosowania również do holdingów umownych. Możliwe to będzie w przypadku gdy spełnią one jednocześnie wymagania niezbędne dla funkcjonowania holdingów faktycznych. Przyjęte nowe rozwiązania nie obejmują pełniej regulacji prywatnoprawnej prawa holdingowego, a jedynie jego regulację ograniczoną/szczątkową, co powoduje, iż nie dotyka ona np. obszaru prawa podatkowego.

Wymogi niezbędne do powstania i ustania uczestnictwa w grupie spółek

Dla istnienia grupy spółek w pierwszej kolejności konieczne jest podjęcie uchwały przez zgromadzenie wspólników albo walne zgromadzenie spółki zależnej w przedmiocie uczestnictwa w takiej grupie, wraz z jednoczesnym wskazaniem spółki dominującej. Uchwała ta podejmowana jest kwalifikowaną większością ¾ głosów.

Dalszym krokiem jest ujawnienie w rejestrze przez spółkę dominującą i spółkę zależną uczestnictwa tych spółek w grupie spółek. Wskazać należy, iż wpis w rejestrze uczestnictwa w grupie spółek ma charakter wpisu deklaratoryjnego. Brak wypełnienia przez spółki obowiązku rejestrowego skutkuje m.in. brakiem możliwości wydawania przez spółkę dominującą oraz wykonywania przez spółkę zależną wiążących poleceń spółki dominującej.

Dokonanie przez spółki dominujące i spółki zależne odpowiedniego wpisu w rejestrze ma również znaczenie dla działań i zaniechań tych spółek w interesie grupy, gdyż tylko wobec spółek, które ujawniły swoje uczestnictwo w grupie spółek, możliwe jest powoływania się przez członka zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurenta oraz likwidatorów spółki uczestniczącej w grupie spółek na takie działania lub zaniechania.

Z kolei dla ustania uczestnictwa w grupie spółek konieczne jest podjęcie uchwały zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek. Uchwała ta podejmowana jest kwalifikowaną większością ¾ głosów.

Uczestnictwo w grupie spółek może ustać również przez złożenie przez spółkę dominującą spółce zależnej uczestniczącej w grupie spółek oświadczenia o ustaniu tego uczestnictwa.

Wiążące polecenie spółki dominującej

Nowe regulacje dotyczące grupy spółek można w uproszczeniu podzielić na odnoszące się do:

• sposobu kierowania grupą spółek przez spółkę dominującą, celem realizacji wspólnego interesu spółek, oraz
• rozwiązań gwarantujących ochronę zarówno spółce zależnej, jak i również spółce dominującej oraz wierzycielom danej spółki należącej do grupy spółek, członkom organów tych spółek, a także mniejszościowym wspólnikom (akcjonariuszom) spółki zależnej.

Do pierwszej grupy rozwiązań możemy zaliczyć przede wszystkim instytucję wiążącego polecenia kierowanego przez spółkę dominującą do spółki zależnej. Do wydawania tych poleceń uprawniony będzie zarząd spółki dominującej, jej prokurent oraz odpowiednio umocowani pełnomocnicy. Polecenie takie winno zawierać co najmniej informacje takie jak:

• oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia;
• interes grupy spółek, który uzasadnia wykonanie przez spółkę zależną wiążącego polecenia;
• spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej, które będą następstwem wykonania wiążącego polecenia, o ile występują;
• przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku wykonania wiążącego polecenia.

Ponadto, umowa albo statut spółki zależnej, uczestniczącej w grupie spółek, może przewidywać dodatkowe przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia.

W przypadku braku zaistnienia którejkolwiek z tych przesłanek uzasadniających odmowę wykonania wiążącego polecenia spółki dominującej, zarząd spółki zależnej podejmuje uchwałę w przedmiocie wykonania polecenia, które winno zawierać co najmniej elementy analogiczne jak wymagane są dla samego polecenia.

Odpowiedzialność związana z uczestnictwem spółek w grupie spółek

Do drugiej grupy, gwarantującej ochronę poszczególnym podmiotom, można zaliczyć natomiast m.in. następujące rozwiązania:

• uprawnienie wspólnika (akcjonariusza) mniejszościowego spółki zależnej do żądania wyznaczenia przez sąd rejestrowy niezależnego biegłego, który zbada rachunkowość oraz działalność grupy spółek na wniosek wspólników (akcjonariuszy) reprezentujący co najmniej 10% kapitału zakładowego spółki; zakres badania może jednak w pewnych okolicznościach wskazanych w ustawie zostać ograniczony;
• prawo wspólnika (akcjonariusza) mniejszościowego spółki zależnej do odkupienia jego udziałów albo akcji przez spółkę dominującą (tak zwany sell-out), dotychczas znane w odniesieniu wyłącznie do spółek akcyjnych jednak w nieco zmienionej formule;
• instytucja przymusowego wykupu udziałów czy akcji należących do wspólników (akcjonariuszy) mniejszościowych spółki zależnej przez spółkę dominującą (tak zwany squeeze-out), która stanowi przeciwieństwo instytucji sell-out, również dotychczas znana w odniesieniu wyłącznie do spółek akcyjnych jednak w nieco zmienionej formule.

Ponadto z uwagi na dotychczasowe uregulowania określające brak odpowiedzialności wspólników, bądź akcjonariuszy spółki za zobowiązania spółki – na podstawie odpowiednio art. 151 § 4 i art. 301 § 5 KSH – wprowadzane przepisy, pozostające w tym duchu, nie przewidują co prawda rozwiązań umożlwiających pociągnięcie wspólników spółki dominującej do odpowiedzialności względem wierzycieli spółki zależnej, która stosowała się do wiążących poleceń tej spółki dominującej.

Jednak wprowadzony zostaje rozwiązanie przewidujące odpowiedzialność odszkodowawczą spółki dominującej względem wierzycieli spółki zależnej w sytuacji, gdy egzekucja przeciwko spółce zależnej okaże się bezskuteczna, zaś szkoda występująca u wierzycieli spółki zależnej powstała w wyniku stosowania się przez tą spółkę do wiążącego polecenia spółki dominującej oraz w skutek okoliczności, za które spółka dominująca ponosi winę. Istnieje domniemanie, iż przedmiotowa szkoda obejmuje wysokość niezaspokojonej wierzytelności wobec spółki zależnej. Powyższe rozwiązanie odszkodowawcze dotyczy zarówno spółek zależnych jednoosobowych oraz pozostałych.

Co więcej, nowelizacja ustawy nakłada na spółkę dominującą odpowiedzialność względem spółki zależnej, uczestniczącej w grupie spółek, w sytuacji gdy wyrządzona spółce zależnej szkoda wynikała z wykonywania wiążącego polecenia i nie została przez spółkę dominującą naprawiona w określonym w poleceniu terminie.

Spółkę dominującą z odpowiedzialności zwalnia jednak okoliczność, w której nie ponosi ona winy za powstałą szkodę. W przypadku braku wytoczenia powództwa przeciwko spółce dominującej przez spółkę zależną w określonym w ustawie terminie (roku od dnia upływu terminu wskazanego w wiążącym poleceniu), uprawnienie do jego wytoczenia przechodzi na wspólników (akcjonariuszy) spółki zależnej.

Wskazać należy, iż ustawa w zakresie w/w odpowiedzialności spółki dominującej, określa wzorzec postępowania spółki dominującej, której obowiązkiem jest zachowanie lojalności wobec spółki zależnej podczas wydawania i wykonania wiążącego polecenia.

Wprowadzane w ustawie zmiany przewidują również, iż członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator spółki zależnej nie ponoszą odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia spółki dominującej. Powyższe zwolnienie z odpowiedzialności odnosi się jednak do sytuacji, w której:

• spółka zależna wykonała wiążące polecenie spółki dominującej i brak było przesłanek do odmowy jego wykonania, zaś samo polecenie spełniało wymagania formalne niezbędne dla jego sporządzenia,
• spółka zależna odmówiła wykonania tego polecenia, w przypadku zaistnienia przesłanek ją do tego uprawniających.

Odpowiedzialności nie ponosi również członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator spółki dominującej działający w interesie grupy spółek.

Nowelizacja ustawy wyłącza ograniczenia w zakresie wglądu w księgi i dokumenty spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek oraz żądania od niej udzielenia informacji, nałożone przez przepisy ustawy w stosunku do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej. Dodatkowo zezwala co do zasady na ingerowanie organu jednej spółki (dominującej) w działalność drugiej spółki (zależnej) poprzez przyznanie radzie nadzorczej (a w spółkach, w których na podstawie umowy spółki nie ustanowiono rady nadzorczej – zarządowi) uprawnienia do sprawowania stałego nadzoru nad realizacją interesu grupy spółek (wyłącznie w tym zakresie) przez spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek.

Sprawozdanie o powiązaniach umownych spółki zależnej ze spółką dominującą

Wraz z wejściem w życie nowych przepisów dotyczących grupy spółek, na zarząd spółki zależnej zostanie nałożony obowiązek sporządzania sprawozdania o powiązaniach umownych tej spółki ze spółką dominującą za okres ostatniego roku obrotowego, w sposób uwzgledniający wydane tej spółce wiążące polecenia. Sprawozdanie to może stanowić część sprawozdania, do którego sporządzenia spółka jest zobowiązania na podstawie przepisów Kodeksu Spółek Handlowych. Przedmiotowe sprawozdanie przedstawia się następnie zgromadzeniu wspólników albo walnemu zgromadzeniu.